Συνέδριο της ερευνητικής ομάδας Μνημοσύνη (Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ.) με θέμα: Μνήμη και Αφήγηση.
Θεσσαλονίκη, 2-3 Ιουνίου 2015, Αίθουσα Εκμαγείων, Νέο Κτήριο Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ.

Call for papers

Η ενασχόληση με τη μνήμη αποτελεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες σταθερό και ανερχόμενο επιστημονικό παράδειγμα στο διεθνές ακαδημαϊκό στερέωμα. Ιδιαίτερα μετά την αναβίωση και επεξεργασία θεωριών του παλαιού Γάλλου κοινωνιολόγου Maurice Halbwachs (1877-1945) κατά τη δεκαετία του 1980 (memory turn), όροι όπως κοινωνική, συλλογική, επικοινωνιακή, πολιτισμική μνήμη κατέστησαν χρήσιμα εργαλεία των ανθρωπιστικών επιστημών για τη -συχνά διεπιστημονική- ανάλυση πολιτισμικών και κοινωνικών φαινομένων. Παράλληλα η αναψηλάφηση του παρελθόντος (γενοκτονίες  όπως το Ολοκαύτωμα ή η σφαγή των Αρμενίων κ.ά., σχέσεις θυμάτων - θυτών, αποκατάσταση μειονοτήτων σ’ έναν μεταποικιοκρατικό κόσμο κλπ.) απασχολεί τις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες σε έντονο βαθμό προσλαμβάνοντας ενίοτε ευρεία δημοσιότητα στα ΜΜΕ. Η ελληνική κοινωνία -με την ιδιαίτερη ιστορική συνείδηση που τη διακρίνει- μετέχει με ζέση σε παρόμοιες συζητήσεις, ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και μια αυξανόμενη διάθεση αναστοχασμού σχετικά με το πλαίσιο και τους όρους που τις καθορίζουν. Το συνέδριο που διοργανώνουμε νοείται ως μια προσπάθεια ενίσχυσης ακριβώς αυτής της τάσης και αποτελεί ουσιαστικά ένα εγχείρημα συλλογικής έκφρασης του ακαδημαϊκού λόγου περί μνήμης μέσα από τη γνωριμία και επικοινωνία των φορέων του.

Από το αχανές πεδίο των «σπουδών μνήμης» (memory studies) προκρίθηκε η προσέγγιση του θέματος μέσα από μυθοπλαστικά κείμενα. Πρωτίστως λόγω ειδικότητας των οργανωτών, αλλά και διότι φρονούμε ότι η συνέργεια μορφής - περιεχομένου που διακρίνει τα μορφώματα της τέχνης προσφέρει την ευκαιρία για πολυεπίπεδες, πρωτότυπες κι εν τέλει διεπιστημονικές αναλύσεις: αφενός μια αφήγηση αναφέρεται σε ιστορικά δρώμενα παρέχοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ευκαιρία για μια αναδίφηση των πολιτισμικών και κοινωνικών πλαισίων που καθορίζουν την πρόσληψή τους˙ αφετέρου αντικείμενο μιας πιο εξειδικευμένης γραμματολογικής εξέτασης μπορεί να αποτελέσει η ίδια η μορφή της αφήγησης, η οποία ενδέχεται να παραπέμπει σε συγκεκριμένα λογοτεχνικά είδη ή να συνεπάγεται κάθε φορά έναν διαφορετικό τρόπο διαχείρισης του παρελθόντος. Σε τελευταία ανάλυση μέσα από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, ως έντεχνα προϊόντα που υπόκεινται στην πολιτισμική σχετικότητα, αναφύεται ο χαρακτήρας κατασκευής της μνήμης - μια παραδοχή η οποία αποτελεί κοινό τόπο των επιστημών του ανθρώπου που ασχολούνται με το εν λόγω πεδίο. Σ’ αυτό το πνεύμα προσκαλούμε τους/τις συναδέλφους των ανθρωπιστικών σπουδών να υποβάλουν περιλήψεις για ανακοινώσεις, οι οποίες επιθυμητό -οπωσδήποτε όμως όχι δεσμευτικό- είναι να σχετίζονται με τους παρακάτω ενδεικτικούς τομείς:

• Θεματοποίηση διαφόρων μορφών μνήμης στη λογοτεχνία (ή στον κινηματογράφο): Οι μυθοπλαστικές αφηγήσεις σε αυξανόμενο βαθμό εξερευνούν την αντίθεση μεταξύ ατομικής και «επίσημης» συλλογικής μνήμης (π.χ. Ein springender Brunnen του Martin Walser), τη διαφορετική οπτική υπό την οποία διαφορετικές γενιές προσεγγίζουν το παρελθόν (π.χ. Im Krebsgang του Günther Grass), τη σύγκρουση μεταξύ ιστορίας και ανάκλησης των γεγονότων βάσει προσωπικού βιώματος (π.χ. Στρατιώτες της Σαλαμίνας του Javier Cercas ή η ομώνυμη ταινία του David Trueba). Εξόχως ευπρόσδεκτες θα ήταν εισηγήσεις οι οποίες αναλύουν παρόμοια ζητήματα όχι μόνο στο πλαίσιο μιας εθνικής λογοτεχνίας, αλλά προσδίδουν στο αντικείμενό τους μια συγκριτολογική προοπτική (π.χ. ελληνικός - ισπανικός εμφύλιος, ελληνική vs τουρκική σκοπιά πάνω στο ίδιο ιστορικό γεγονός κλπ.).
• Ειδολογικοί προβληματισμοί: Στενά συνδεδεμένα με το παραπάνω σημείο είναι τα ερωτήματα σχετικά με το αν η διαφορετική αντιμετώπιση του παρελθόντος από τη λεγόμενη «λογοτεχνία της μνήμης» (Erinnerungsliteratur) οδηγεί στη δημιουργία νέων ειδών ή στη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από ένα λογοτεχνικό είδος σ’ ένα άλλο. Σ’ αυτά τα συμφραζόμενα η Aleida Assmann π.χ. διαπιστώνει για τη γερμανική γραμματεία της δεκαετίας του 1990 κ.ε. μια φθίνουσα τάση της λεγόμενης «λογοτεχνίας των πατέρων» (Väterliteratur), του είδους δηλαδή που ως θέμα του έχει την αποκάλυψη του ένοχου παρελθόντος της γενιάς του ναζισμού, ενώ παράλληλα καταγράφει μια άνθηση του «οικογενειακού μυθιστορήματος» (Familienroman), το οποίο ασχολείται με τη διαφοροποιημένη αντιμετώπιση από την εκάστοτε γενιά -συνήθως στο πλαίσιο της ίδιας οικογένειας- των μελανών σελίδων της ιστορίας. Υπάρχουν συγκρίσιμα φαινόμενα στον ελληνικό (ή σε κάποιον άλλο) λογοτεχνικό χώρο;
• Μυθοπλασία - αυτοβιογραφία - τεκμηρίωση - τραύμα: Η ενδιαφέρουσα θεωρητική συζήτηση για τις σχέσεις μυθοπλασίας - αυτοβιογραφίας προσλαμβάνει ενόψει της σύγχρονης «λογοτεχνίας του Ολοκαυτώματος» μια ελαφρώς νέα τροπή. Η Aleida Assmann καταγράφει τη θετική συνδήλωση που έχει η έννοια μαρτυρία όταν γίνεται αναφορά σ’ αυτό το λογοτεχνικό είδος και αναρωτιέται αν και κατά ποιον τρόπο μπορεί να αντισταθμιστεί η προσωπική εμπειρία των γεγονότων από εκπροσώπους της δεύτερης ή τρίτης γενιάς, οι οποίοι ασχολούνται με τεκταινόμενα του παρελθόντος χωρίς να τα έχουν βιώσει άμεσα. Μία εκ των απαντήσεων σ’ αυτό το ερώτημα σχετίζεται με την τεκμηρίωση: αρκετοί συγγραφείς επιχειρώντας να καλύψουν αυτό το κενό ενοφθαλμίζουν στα έργα τους αυθεντικά τμήματα της ατομικής τους ιστορικής έρευνας σε οικογενειακά αρχεία κλπ. προσδίδοντάς τους έτσι έναν υβριδικό χαρακτήρα (π.χ. Uwe Timm). Επίσης η λογοτεχνία -αυτοβιογραφική ή μη- που ανακινεί σκοτεινά και βίαια περασμένα γεγονότα συχνά έχει ως ρητό ή άρρητο στόχο την αντιμετώπιση και επούλωση του τραύματος που προκλήθηκε από αυτά (π.χ. Ruth Klüger). Είναι προφανές ότι η εξέταση τέτοιων περιπτώσεων αναδεικνύει ένα ακόμη πεδίο διεπιστημονικής έρευνας, καθώς βρίσκεται στην τομή Ψυχολογίας/Ψυχανάλυσης και Γραμματολογίας.
• Αφηγηματικές τεχνικές - Λειτουργία της μνήμης και αφηγηματολογία: Η διαχείριση του παρελθόντος σ’ ένα λογοτεχνικό έργο ή σε μια κινηματογραφική ταινία έχει και την «τεχνική» του πλευρά, η διερεύνηση της οποίας εμπίπτει στον τομέα της αφηγηματολογίας. Πώς ένα κείμενο οργανώνει το χρόνο (συμπύκνωση - επιβράδυνση); Πώς ανακαλούνται τα περασμένα γεγονότα (αναδρομή - εγκιβωτισμένη αφήγηση και τι είδους); Ποιος είναι ο αφηγητής και είναι «αξιόπιστος»; Τι τύπος εστίασης χρησιμοποιείται; Τα ερωτήματα αυτά αν εξεταστούν στη λεπτομέρειά τους μπορούν να κομίσουν χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με το «μνημονικό φορτίο» ενός έργου - συμπεράσματα συχνά διαφορετικά από την εντύπωση που μας προκαλεί η πρώτη ανάγνωση.
• Λογοτεχνικά και κινηματογραφικά έργα στο επίκεντρο αντιπαραθέσεων σχετικά με τη συλλογική μνήμη: Σύμφωνα με τον Jan Assmann σε κάθε εποχή το ιστορικό αφήγημα μίας μόνο εκ των ομάδων που συγκρούστηκαν μεταξύ τους κατά το παρελθόν αναλαμβάνει να εκπροσωπήσει την επίσημη συλλογική μνήμη π.χ. μιας εθνικής οντότητας. Σε αυτόν τον αγώνα για την πρωτοκαθεδρία -κατά βάση ιδεολογικό- πολύ συχνά πρωταγωνιστούν καλλιτεχνικά προϊόντα, τα οποία συλλαμβάνονται ως αντιτιθέμενα και γύρω από τα οποία περιστρέφονται οι σχετικές συζητήσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η διαμάχη σχετικά με τις ευθύνες και τις ωμότητες του εμφυλίου πολέμου στη μεταπολεμική Ελλάδα (1946-1949) συχνά εκφραζόταν μέσω της προσφυγής της εκάστοτε παράταξης σε δύο λογοτεχνικά έργα (και την κινηματογραφική τους μεταφορά), το καθένα εκ των οποίων κατέγραφε μια διαφορετική οπτική των γεγονότων: από τη μια πλευρά η Ελένη του Νίκου Γκατζογιάννη («δεξιά» σκοπιά), από την άλλη Η κάθοδος των εννέα του Θανάση Βαλτινού («αριστερή» σκοπιά). Μετά βεβαιότητος δεν πρόκειται για το μοναδικό φαινόμενο καλλιτεχνικών έργων τα οποία καθίστανται οιονεί σύμβολα μίας μόνο πλευράς του παρελθόντος.
•  Λογοτεχνία και επικοινωνιακή μνήμη. Προφορικότητα, παράδοση, ήθη κι έθιμα: Ως επικοινωνιακή μνήμη ορίζεται εκείνη η μορφή εμπειρίας η οποία μεταδίδεται διά ζώσης από γενιά σε γενιά (σ’ έναν κύκλο 3-4 γενεών). Συχνά τα λογοτεχνικά έργα θεματοποιούν αυτούς τους τρόπους μετάδοσης της μνήμης (π.χ. στα ανωτέρω αναφερθέντα «οικογενειακά μυθιστορήματα»), σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα η γραφή αναπαράγει τμήματα της προφορικής παράδοσης ή υιοθετεί το ύφος της. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στο Ολοκαύτωμα, αντικείμενο προβληματισμών αποτελεί η βαθμιαία μετεξέλιξη της επικοινωνιακής μνήμης σε πολιτισμική, παρατηρείται δηλαδή μια μετατόπιση από τον προφορικό λόγο προς «μονιμότερα» και πιο «απτά» πολιτισμικά μορφώματα, όπως σύμβολα, γραφή, ψηφιοποίηση, μνημεία, γλυπτά, επέτειοι κτλ. Η τροπή αυτή συσχετίζεται πρωτίστως με τη βιολογική εξέλιξη του ανθρώπου - το γεγονός ότι οι περισσότεροι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος έχουν πια αποβιώσει. Έτσι ανοίγει μια συζήτηση γύρω από τη μαρτυρία και το φόβο απώλειάς της, αν δεν υπάρξει καταγραφή. Οι τρόποι διαμεσολάβησης της μαρτυρίας -δεδομένου μάλιστα ότι στο εκάστοτε μέσο καταγραφής της προσιδιάζει μια αυτόνομη δυναμική- αποτελούν, λοιπόν, ανερχόμενο ερευνητικό πεδίο στο πλαίσιο των σπουδών μνήμης. Οι μυθοπλαστικές αφηγήσεις είναι συνυφασμένες μ’ αυτόν τον προβληματισμό κατά διττό τρόπο: πέραν της θεματικής πραγμάτευσης διαφόρων (ενίοτε ανταγωνιστικών) τρόπων μετάδοσης της μνήμης που επιχειρούν, αποτελούν και οι ίδιες ένα μέσο αυτής της διαμεσολάβησης.
• Ο χώρος της μνήμης στη γραφή. Τοπογραφίες της μνήμης σε λογοτεχνικά έργα: Η έννοια του χώρου συνδέεται με τη μνήμη ήδη από πολύ νωρίς, π.χ. σ’ εκείνο το τμήμα της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής ρητορικής που ήταν αφιερωμένο στη μνημοτεχνική. Αλλά και ο «πατέρας» των σύγχρονων θεωριών μνήμης, ο Maurice Halbwachs, προσέγγισε το θέμα με τη βοήθεια ενός τοπολογικού μοντέλου, συγκεκριμένα εξετάζοντας πώς διαφορετικά μέρη της Παλαιστίνης προσέλαβαν κατά τη ροή της ιστορίας συμβολική σημασία για τη χριστιανική θρησκεία. Τέτοιου είδους τοπογραφικοί συμβολισμοί γίνονται ενίοτε αντικείμενο λογοτεχνικών έργων. Υπάρχουν δε συγγραφείς των οποίων η προσωπική μυθολογία -συχνά μέσω της ανάκλησης μιας χαμένης παιδικότητας- είναι άρρηκτα συνυφασμένη με κάποιον τόπο ή πόλη (π.χ. Σικελία για τον Lampedusa, Ντάντσιχ/Γκντανσκ για τον Günther Grass, Σμύρνη για τον Κοσμά Πολίτη, Θεσσαλονίκη για τον Γιώργο Ιωάννου), ώστε ο χώρος καθίσταται συμπρωταγωνιστής στο μυθοπλαστικό τους σύμπαν. Τα εργαλεία των σπουδών μνήμης σε συνδυασμό με την ανερχόμενη γραμματολογική τάση για διερεύνηση του χώρου στη λογοτεχνία θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε γόνιμες αναλύσεις σ’ αυτόν τον τομέα.
• Έκπτωση της μνήμης και χειραγώγηση των αναμνήσεων σε μυθοπλασίες της δυστοπίας: Συστατικό των ζοφερών εικόνων του μέλλοντος που διαγράφει το λογοτεχνικό και κινηματογραφικό είδος της δυστοπίας αποτελεί συχνά η επέμβαση στη μνήμη.  Ήδη στο 1984 του Orwell το ολοκληρωτικό καθεστώς με σκοπό τη σταθεροποίηση της κυριαρχίας του χρησιμοποιεί όχι μόνο τη φυσική εξόντωση, αλλά και την damnatio memoriae των εχθρών του - τη διαγραφή δηλαδή κάθε ίχνους της ύπαρξής τους από όλων των ειδών τα τεκμήρια, ώστε τα «ανεπιθύμητα» αυτά άτομα να περιπέσουν στη λήθη για τους μεταγενέστερους. Αλλά και το «Υπουργείο Αληθείας» του ιδίου κράτους καταβάλλει εργώδη προσπάθεια, ώστε οι ιστορικές πηγές του παρελθόντος να «προσαρμοστούν» κατά τρόπο ο οποίος να μην αντιβαίνει στην εκάστοτε εικόνα του παρόντος που επιχειρεί να προβάλλει η δικτατορική διακυβέρνηση. Σε πιο πρόσφατα ανάλογα έργα, μάλιστα, η αλλοίωση της μνήμης μπορεί να φέρει τη σφραγίδα της βιολογίας-ιατρικής (π.χ. στις ταινίες Ολική Επαναφορά του Paul Verhoeven ή Το Νησί του Michael Bay). Πρόκειται για ένα επίμονο και συχνά επαναλαμβανόμενο μοτίβο, το οποίο ανακινεί κομβικά ζητήματα των σπουδών μνήμης όπως ταυτότητα, ελευθερία, κατασκευή του παρελθόντος, «αντικειμενική» ιστορία και «υποκειμενική» μνήμη κλπ. και ως εκ τούτου θα άξιζε περαιτέρω διερεύνησης.
• Ενθύμηση με παιδαγωγική στόχευση - Η μνήμη στην παιδική και νεανική λογοτεχνία: Το λογοτεχνικό είδος που προορίζεται για τις μικρές και νεαρές ηλικίες διαφοροποιείται από τη γενική λογοτεχνία ως προς την παιδαγωγική/διδακτική του διάσταση. Αν και στη θεωρητική βιβλιογραφία των τελευταίων δεκαετιών ο ρόλος της αισθητικής ποιότητας των σχετικών έργων έχει αναβαθμιστεί σημαντικά, εντούτοις οι προβληματισμοί για τα μηνύματα που πρόκειται να διαμορφώσουν τα παιδιά και τους εφήβους βρίσκονται πάντα στο προσκήνιο. Σ’ αυτά τα συμφραζόμενα το ερώτημα, από τη σκοπιά των memory studies, τίθεται ως εξής: από τα γεγονότα του παρελθόντος τι πρέπει (ή τι αξίζει) να μεταδοθεί στις επερχόμενες γενιές; Χαρακτηριστική είναι η συζήτηση σχετικά με την «παιδική και νεανική λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος», η οποία διεξάγεται στον γερμανικό αλλά και στον αγγλοσαξωνικό χώρο. Οι αντιπαραθέσεις δεν συνδέονται μόνο με το αν η γνώση σχετικά με τη μαζική δολοφονία ανθρώπων στα στρατόπεδα εξόντωσης αποτελεί προτεραιότητα για τη νέα γενιά, αλλά κυρίως με τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να δοθούν οι πληροφορίες για τις ασύλληπτες φρικαλεότητες που έλαβαν χώρα, με απώτερο σκοπό την προστασία του ευαίσθητου ψυχισμού των νεαρών βλαστών. Υπάρχει στην Ελλάδα ανάλογη συζήτηση; Εκτός από το Ολοκαύτωμα ποια άλλα ιστορικά γεγονότα αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης για την ένταξή τους σ’ έναν παιδικό και νεανικό λογοτεχνικό κανόνα, ο οποίος θα αποτελεί παρακαταθήκη μνήμης;

Παρακαλούμε οι περιλήψεις (έως 300 λέξεις) καθώς κι ένα πολύ σύντομο βιογραφικό να αποσταλούν σε συνημμένο αρχείο word μέχρι τις 15 Απριλίου 2015 στη διεύθυνση Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. . Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκέπτεστε την ιστοσελίδα του συνεδρίου mnemo.del.auth.gr. Προβλέπεται η έκδοση πρακτικών του συνεδρίου είτε σε έντυπη, είτε σε ηλεκτρονική μορφή.

Με τιμή

Η οργανωτική επιτροπή